| dc.description.abstract | Renk adları, Türk dilinin tarihî ve
çağdaş bütün dönemlerinde düzenli olarak takip edebildiğimiz, tesadüfî
kullanımlarının ötesinde pek çok maddî ve manevî değeri sembolize eden somut/soyut
ifadelerdir. Renklerin birçok hayvan, bitki, organ ile tabiat varlığının
niteleyicisi olarak kullanılıp cümlede sıklıkla sıfat öbeği şeklinde yer
alması, kavram alanlarını daha da somut bir hâle getirmektedir. Sıfat
tamlamalarının kuruluşunda pek çok adın sıfat unsurunu oluşturmalarının yanı
sıra birlikte kullanıldıkları isim unsuru ile kalıplaşarak müstakil bir varlığa
ad olma vasfına da sahiptirler.Türk kültüründe renkler, tarihî süreç
içerisinde bir yandan yön, yerleşim yeri gibi kavramlar ile devlet olgusuna ve
atların taşıdıkları nişanelere/nişanlara (beneklere, lekelere) özel ad olurken
bir yandan da çoğunlukla atların donu yani tüylerinin rengi ile hayvanların
rengi olarak kullanılmışlardır. Türk-Runik yazı sistemi ile tahminen IX. yüzyılda
kâğıda yazılıp günümüze kadar eksiksiz olarak ulaşabilmiş Eski Uygur Türkçesi
dönemi (IX-XI. yy.) eserlerinden Irk
Bitig’de de renk adları, başta hayvan türleri olmak üzere doğaya ait birkaç
unsurun da niteleyicisi olarak işlerlik kazanmıştır. Irk Bitig, 65 ırk ve yazılış tarihi, yeri ve kimin için
yazıldığının zikredildiği bir hatimeden meydana gelen fal kitabıdır. Eser, ilk
olarak V. Thomsen (1912) tarafından incelenmiş ve tercüme edilmiştir. Bu bildiride, iyilik ve kötülük
değerlerinin şiirsel bir anlatımla ifade edildiği Irk Bitig’de renk adlarının hem şekil ve fonksiyon hem de anlam
incelemesi yapılacaktır. Bildiride Hüseyin Namık Orkun tarafından Eski Türk Yazıtları (1938) adlı
kitabının ikinci cildinde yayımlanan Irk
Bitig metni esas alınmıştır. Eserde tespit edilen on dört farklı rengin
hangi varlıklara ad veya sıfat olduğu (tıg
at, kara kuş, yaşıl kaya,…), cümle içerisinde ne tür fonksiyonlarda yer
aldığı, eserdeki kullanım sıklık dereceleri (kara, altun, ak,…) ile günümüzde kullanımdan düşmüş olanları (ürüng,yazıg, boymul,…)
izah edilecek ve renk adlarının tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin söz
varlığına sağladığı katkılar ortaya konulacaktır.
Anahtar
Kelimeler:
Renk adları, Eski Uygur Türkçesi, Irk
Bitig, sembolik ifade, kültürel çağrışım | |
