Irk Bitig’de Renk Adlarının Kullanımları Üzerine

Abstract

Renk adları, Türk dilinin tarihî ve çağdaş bütün dönemlerinde düzenli olarak takip edebildiğimiz, tesadüfî kullanımlarının ötesinde pek çok maddî ve manevî değeri sembolize eden somut/soyut ifadelerdir. Renklerin birçok hayvan, bitki, organ ile tabiat varlığının niteleyicisi olarak kullanılıp cümlede sıklıkla sıfat öbeği şeklinde yer alması, kavram alanlarını daha da somut bir hâle getirmektedir. Sıfat tamlamalarının kuruluşunda pek çok adın sıfat unsurunu oluşturmalarının yanı sıra birlikte kullanıldıkları isim unsuru ile kalıplaşarak müstakil bir varlığa ad olma vasfına da sahiptirler.Türk kültüründe renkler, tarihî süreç içerisinde bir yandan yön, yerleşim yeri gibi kavramlar ile devlet olgusuna ve atların taşıdıkları nişanelere/nişanlara (beneklere, lekelere) özel ad olurken bir yandan da çoğunlukla atların donu yani tüylerinin rengi ile hayvanların rengi olarak kullanılmışlardır. Türk-Runik yazı sistemi ile tahminen IX. yüzyılda kâğıda yazılıp günümüze kadar eksiksiz olarak ulaşabilmiş Eski Uygur Türkçesi dönemi (IX-XI. yy.) eserlerinden Irk Bitig’de de renk adları, başta hayvan türleri olmak üzere doğaya ait birkaç unsurun da niteleyicisi olarak işlerlik kazanmıştır. Irk Bitig, 65 ırk ve yazılış tarihi, yeri ve kimin için yazıldığının zikredildiği bir hatimeden meydana gelen fal kitabıdır. Eser, ilk olarak V. Thomsen (1912) tarafından incelenmiş ve tercüme edilmiştir. Bu bildiride, iyilik ve kötülük değerlerinin şiirsel bir anlatımla ifade edildiği Irk Bitig’de renk adlarının hem şekil ve fonksiyon hem de anlam incelemesi yapılacaktır. Bildiride Hüseyin Namık Orkun tarafından Eski Türk Yazıtları (1938) adlı kitabının ikinci cildinde yayımlanan Irk Bitig metni esas alınmıştır. Eserde tespit edilen on dört farklı rengin hangi varlıklara ad veya sıfat olduğu (tıg at, kara kuş, yaşıl kaya,…), cümle içerisinde ne tür fonksiyonlarda yer aldığı, eserdeki kullanım sıklık dereceleri (kara, altun, ak,…) ile günümüzde kullanımdan düşmüş olanları (ürüng,yazıg, boymul,…) izah edilecek ve renk adlarının tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin söz varlığına sağladığı katkılar ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Renk adları, Eski Uygur Türkçesi, Irk Bitig, sembolik ifade, kültürel çağrışım