A Review of Interventions Including Sun Protection Behaviors and Exposure to UV

Abstract

Güneşten Korunma Davranışlarını ve UV Işınlarına Maruz Kalmayı İçeren Müdahalelerin Derlenmesi

Amaç: Cilt kanseri tüm dünyada gittikçe artmakta ve tanı alanların dörtte üçünde hastalığın olumsuz etkileri güneşten korunma yöntemleriyle azalmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (2010), kasıtlı/keyfi (recreasional) olarak UV ışınlarına maruz kalma davranışlarını (güneşlenme, güneşte yatma vs.), cilt kanserine sebep olan tüm melanom türlerinin birincil sebebi olarak göstermektedir. Konunun hassasiyeti sebebiyle UV ışınlarına maruz kalmayı azaltmaya ve güneşten korunma yöntemlerini arttırmaya dönük yapılan müdahaleler artmıştır. Bu çalışmanın amacı, güneşten korunma yöntemlerini arttırmaya ve UV ışınlarına maruz kalmayı azaltmaya dönük yapılan müdahaleleri derlemektir. Yöntem: Bu amaçla EbscoHost, PsyArticles, Medline, Science Direct ve Ulakbim veritabanlarından tarama yapılmıştır. Tarama yapılırken “sun protection” ve “intervention” anahtar kelimeleri kullanılmıştır. Bu aşamada tam metnine ulaşılabilen 417 makale bulunmuştur. İçleme kriterlerini karşılamayan çalışmalar çıkarıldıktan sonra son aşamada 25 çalışma detaylı şekilde analiz edilmiştir. Bulgular: Bu reviewda ele alınan 25 çalışmanın çoğunluğu kurama dayalı müdahalelerden, 9 çalışma ise kuram temelli olmayan müdahalelerden oluşmaktadır. Kuram temelli müdahalelerin çoğunluğu Theory of Planned Behavior (TPB) modeline dayanmaktadır. Çalışmalarda güneş gözlüğü, şapka takmak, güneşten koruyucu kıyafetler giymek, en az 15 faktörlü güneş kremi kullanmak gibi güneşten korunma; güneşlenmeyi durdurmak, güneşten kaçınmak ve 10.00-15.00 saatlerinde (güneşin en dik olduğu saatlerde) gölgede durmak gibi UV ışınlarına maruz kalmayı azaltma davranışları sonuç değişkenler olarak seçilmiştir. Çalışmalar çocuklar ve ebeveynleri, ergenler, outdoor çalışanları gibi farklı grupları içeren örneklemlerden oluşmaktadır. Okullar, plajlar, oteller, postal station gibi farklı settinglerde yapılan müdahalelerde katılımcıların çoğunluğu kadınlardan oluşmaktadır. Sun Protection Behaviour Scale (SPBS) en sık kullanılan ölçüm aracıdır. Az sayıda çalışmada uzman tarafından deri incelemesi, ofislere yapılan ziyaret bilgisi, dermaskoptremeter ve spektrofometre ile cilt rengine bakma gibi nesnel ölçüm araçları kullanılmaktadır. Sonuçlar, kurama dayalı olan, kişiye özgü müdahalelerin etkisinin fazla olduğuna işaret etmektedir. Kuram temelli olmayan müdahalelerin etkisi düşük düzeyde kalmaktadır. Cinsiyetin kontrol edilmemesi, çalışmaların alanlarının (setting) farklılaşması, ölçüm zamanları, follow up değerlendirmelerinin olmaması gibi yöntemler sorunlar olduğu da görülmektedir. Sonuç: Çalışmaların sonuçlarında özellikle kurama dayalı çalışmaların etki büyüklüğünün daha fazla olduğu görülmektedir. Bronzlaşma ve güzellikle ilgili normların yaygınlaşması ve medyanın etkisiyle güneşten korunma davranışları azalmakta ve bu durum özellikle ergenlik dönemi için riski arttırmaktadır. Konuyla ilgili kuram temelli, kişiye özgü, farklı bağlamlarda, uzun dönemli follow up değerlendirmesi olan, cilt rengindeki değişimleri, cilt kanserine yatkınlığı da ölçen randomize kontrollü (Randomized controlled trails) çalışmalara ihtiyaç vardır.