“Sosyal Kaçakçılık”: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Tekellere Direniş

Abstract

Tekeller devletin ortaya çıktığı ilk dönemlerden yirminci yüzyıla dek devletlerin ve yönetici sınıfların ekonomiyi ve siyaseti şekillendirmede kullandığı en önemli araçlardan biri oldu. Tekeller Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyet’inde de devletin ekonomi üzerindeki kontrolünün temel araçlarından biri oldu. Osmanlı’da genelde devlet hazinesine gelir sağlama işlevi ağır basan tekel uygulamaları, yirminci yüzyılın başında ve özellikle Cumhuriyet ile birlikte yerli üreticilerin himayesi, ekonominin ticarileştirilmesi ve modernleşme projeleri için kaynak yaratılması gibi işlevler kazandı. Tekellerin bu yönü büyük ölçüde gün ışığına çıkarıldı. Öte yandan, tüketicilerin ve küçük üreticilerin tekellere yönelik tepkileri çok az incelendi. Osmanlı’da özellikle tütün kaçakçılığı bağlamında tekellere direniş incelenmiştir. Ancak Cumhuriyet dönemine ilişkin bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Bu çalışma, arşiv kaynakları ve gazeteler gibi birincil kaynaklardan yola çıkarak, Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde, dar gelirli tüketicilerin ve üreticilerin tekellere direnişini, küçük ölçekli kaçakçılık faaliyetleri üzerinden incelemektedir. Kaçakçılık addedilen faaliyetlerin çoğunun geçmişten beri süre gelen iktisadi faaliyetler olmalarının yanı sıra tekel ürünlerinin yüksek fiyatlarıyla ve tekellerin ekonomik faaliyetlere getirdiği kısıtlamalarla başa çıkabilmek için dar gelirli üretici ve tüketicilerin başvurduğu bir mücadele aracı olabileceğini öne sürmektedir. Kaçakçılığın, devleti modernleşme projeleri için ihtiyaç duyduğu kaynaklara ulaşma konusunda sınırlandırdığını; hatta tekel uygulamalarıyla ilgili kısmi de olsa tavizler vermeye zorladığını iddia etmektedir. Kaçakçılığın, tabana yayılmış, dar gelirli insanların tekeller ve devlet karşısında pazarlık gücünü artıran sosyal bir niteliği olduğunu göstermektedir.