Ekonomik ve Mekansal Boyutlarıyla Sanayisizleşme

Abstract

Dünyada 1970’li yıllardan sonra uygulanan ekonomi politikalarının yarattığı değişimi, farklı süreçler üzerinden izlemek mümkündür. Bu politikaların mekân üzerinde neden olduğu değişimin en kolay izlenebildiği süreç, sanayisizleşmedir. Sanayisizleşme süreci ölçeğin büyüklüğüne göre değişik sonuçlar üretir. Bunlardan ülke veya kıta ölçeğinde meydana gelen sanayisizleşme hareketleri daha çok ülkelerin koşulları ve uluslararası sermaye hareketi ile ilişkilidir. Buna karşılık sanayisizleşmenin mekân açısından değerlendirilmesinde, rant önem kazanmaktadır. Sanayileşme aşamasını erken dönemde gerçekleştirmiş ülkelerin ortak özellikleri arasında “gelişmişlikleri” gelmektedir. Gelişmişlik; ekonomik ve sosyal açıdan belli kazanımları ön plana çıkarmaktadır. Bu durum sermaye için; üretimde çalışanlara yapılan ödemelerin ve üretimin çevreye zarar vermeden gerçekleştirilmesini sağlamak için yapılan harcamaların artması, buna karşılık kârlılığın azalması anlamına gelir. Kârlılığın yeniden arttırılabilmesi ise, ekonomik ve ekolojik açıdan yasal kısıtlamaların daha az olduğu alanlara yönelme ile mümkündür. Sanayideki yer değiştirme; işçi maliyetlerinin düşüklüğü, sendikal örgütlenmenin zayıflığı gibi unsurlar yanında, çevre sorunlarının daha az denetlendiği alanlara doğru gerçekleşen uluslararası sermaye hareketi ile karakterize olur. Sermaye gelişmiş ülkelerde, sanayi üretiminde emek yoğun işgücü yerine ileri teknolojinin ön plana çıktığı bir üretimi sürdürmeyi tercih etmektedir. Sonuçta özellikle gelişmiş ülkelerin ekonomilerinde imalat sanayiinde istihdam edilen işçi sayısındaki azalma ile kendini gösteren sanayisizleşme, sanayinin payının hizmet sektörünün lehine azalmaya başlaması süreci olarak da kendini ortaya koyar. Sanayi tesislerinin kuruluş yeri olarak gelişmiş ülkelerden gelişmekte veya geri kalmış ülkelere doğru yönelmesi, hareketin mekândaki etkisini de açıklamaktadır. Sanayisizleşmenin ikinci yönü daha dar alanlarda ortaya çıkmaktadır. Buna şehir içindeki sanayi tesislerinin kapatılması veya tesisin başka yerlere taşınması örnek oluşturur. Kuruluş aşamasında teşvik edilen, şehrin dışında ancak şehre yakın alanlardaki sanayi tesisleri, plansız bir gelişme ile kısa sürede şehir tarafından kuşatılmaktadır. Sanayi tesislerinin kapanmasında hammadde, ulaşım, enerji, işgücü gibi üretim için temel gereksinimlerin karşılanmasında veya ürünün satışında ekonomik veya fiziki zorlukların ortaya çıkması dile getirilen ilk nedenlerdir. Tesislerin bulunduğu yerdeki arsa fiyatının artması, sanayi tesisinin kapanması veya yer değiştirmesi açısından büyük önem taşımaktadır.