Büvehîler Döneminde Mu'tezile-İmâmiyye Etkileşimi

Abstract

Büveyhîler, Zeydî-Mu'tezilî geleneğin olduğu bir coğrafyada zuhur etmiş ve Sünnî Abbâsî yönetimini bir asrı aşkın süre hâkimiyeti altına almış Şiî bir hanedanlıktır. Bu süre zarfında bünyesinde İmâmiyye ve Mu'tezile alimlerini himaye ederek, İmâmî ve Mu'tezilî fikirlerin yaygınlaşmasında ve kaynaşmasında etkin bir rol oynamıştır. Büveyhîler döneminde İmâmiyye'nin rasyonel bir kimlik kazanmasında etkili olan Şeyh Sadûk, Şeyh Müfîd, Şerîf Murtazâ, Şerîf Radî ve Ebû Ca'fer et-Tûsî gibi alimler yetişmiştir. Şeyh Sadûk hariç bu alimlerin hepsi Ebû Abdillah el-Basrî, Ali b. Îsâ er-Rummânî, Muhammed b. İmrân el-Merzübânî ve Kâdî Abdülcebbâr gibi dönemin önemli Mu'tezilî alimleri nezaretinde yetişmiş ve Mu'tezilî fikirleri bizzat onların derslerinde öğrenmişlerdir. İmâmiyye erken dönemde ahbâr merkezli bir yapıya sahipken Büveyhîler döneminde Mu'tezilî fikirlerin etkisiyle rasyonel bir görünüm kazanmıştır. Dönemin İmâmiyye alimleri Mu'tezile'nin fikir dünyasını kendi sistemlerine taşımışlar ve akılcı bir bilgi sistemi oluşturarak tevhîd ve adalet meselesinin tamamında, va'd ve vaîd ile nübüvvet meselesinin bir kısmında Mu'tezilî fikirleri benimsemişlerdir. İhtilaf ettikleri imâmet meselesini izah etmede ise Mu'tezilî yöntemden istifade etmişlerdir. İmâmiyye'de Mu'tezilî fikirler ekseninde gerçekleşen bu rasyonel dönüşüm Şeyh Sadûk'tan Ebû Ca'fer et-Tûsî'ye zamanla tedrici olarak gerçekleşmiştir. Bu dönüşümün en etkili isimleri ise Şeyh Müfîd ile Şerîf Murtazâ olmuştur. Bu bağlamda çalışmamızın birinci bölümünde Büveyhîler döneminde meydana gelen Mu'tezile-İmâmiyye etkileşiminin siyasî-tarihî arka planı, ikinci bölümünde ilmî temeli, üçüncü bölümünde ise fikrî yapısı incelenmiştir.

The Buwayhids are a Shiite dynasty that emerged in a geography with Zaidi-Mu'tazilite tradition and dominated on the Sunni Abbasid administration for more than a century. During this time, they played an active role in the spread and fusion of Imâmiyya and Mu'tazila ideas by protecting Imâmiyya and Mu'tazila scholars. Scholars such as al-Sheikh al-Sadûq, al-Sheikh al-Mufîd, al-Sharîf al-Murtadâ, al-Sharîf al-Radî and Abû Ja'far al-Tûsî, who were influential in the Imâmiyya's at-taining a rational identity, were educated during the Buwayhids period. Except for al-Sheikh al-Sadûq, all of these scholars were educated by the important Mu'tazila scholars of the time, such as Abû Abd Allah al-Basrî, Ali b. Îsâ al-Rummânî, Mu-hammad b. Imrân al-Marzubânî and al-Qâdî Abd al-Jabbâr, and they learned the Mu'tazilite thought from them. While Imâmiyya thought had a traditional structure based on akhbâr in the early period, it experienced a rational transformation under the influence of Mu'tazilite ideas during the Buwayhids period. The Imâmiyya scholars of the period brought the ideas of Mu'tazila into their own thought systems and created a rational knowledge system. They adopted Mu'tazilite ideas in the whole issue of tawhîd and justice, in some of the issues of wa'd-waîd and prophethood. They differed on the imâmate issue, but they benefited from the Mu'tazilite method in explaining the issue. This rational transformation, which took place on the axis of Mu'tazilite ideas in Imâmiyya, took place gradually in time from al-Sheikh al-Sadûq to Abû Ja'far al-Tûsî. The most influential names of this transformation were al-Sheikh al-Mufîd and al-Sharîf al-Murtadâ. In this con-text, the political-historical background of the Mu'tazila-Imâmiyya interaction that took place in the Buwayhids period has been examined in the first part of our study, its scientific basis in the second part and its intellectual structure in the third part.