Şehriyar’ın ‘Héyder Baba’ya Selâm’ Şiirinde Sözcük Türü Olarak Edatlar

Abstract

Arapça kökenli bir kelime olan ve “alet, vasıta” anlamına gelen edatlar, yalnız başlarına manaları olmayan sadece isim ve isim soylu sözcük ve sözcük gruplarından sonra gelerek onları anlam bakımından desteklemek suretiyle bir gramer vazifesi gören görevli sözlerdir. Edatların cümle içindeki kurdukları anlam ilişkileri geçici olup eklendikleri sözcük ve sözcük grupları arasına başka bir unsur girmemektedir. Edatlar şekil bakımından kelime, işleyiş bakımından ad çekim (durum) ve bazı hâllerde yapım ekleri niteliğinde olup isim görevinde kullanılmadıkları sürece hâl ve iyelik eklerini almaz, çekime girmezler.Türk dilinde edat türeten hususî ekler bulunmadığı için edatlar çoğu zaman belirli isim çekim ekleri ve zarf-fiil eklerinin kalıplaşması yoluyla oluşmaktadır. Cümle içindeki kelimeler arasında semantik birliği sağlayan ve anlamı tamamlayan edatlar bir dile ifade gücü kazandıran en önemli yapılardır. Eski Türkçeden itibaren kesintisiz bir şekilde Türk dilinin her döneminde takip edebildiğimiz edat, bir dilin gelişmişlik seviyesinin belirleyici unsurları arasında yer almaktadır. Bir dilde isim ve fiil olmak üzere iki aslî unsur ve “edatlar” adı altında yardımcı unsurlar bulunmaktadır. Türkiye Türkçesine en yakın lehçe olan ve XV. yüzyılda Batı Türkçesinin doğu dairesinde karşımıza çıkan Azerbaycan Türkçesi de Eski Türkçenin dil özelliklerine sadık kalmış bir Oğuz grubu Türk lehçesi olarak bu yardımcı unsurlar bakımından zengin bir malzemeye sahiptir. Bu makalede, Şehriyar’ın ana dili ile yazdığı ve iki kısımdan müteşekkil, her biri 5 mısralık toplam 125 kıtalık Héyder Baba’ya Selâm adlı manzumesi sözcük türü olarak edatlar bağlamında incelenecektir. Her biri 11’li hece ölçüsü ile kaleme alınmış olan bu şiir Tebriz ağzının dil hususiyetlerini taşımaktadır. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirin burada verilen metni eserin Tebriz baskısından alınmıştır. Bir dilin zenginliği kelime sayısının fazlalığından ziyade ifade imkânlarının genişliği ile ölçülmektedir. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirde de Azerbaycan Türkçesinin ifade gücünü ortaya koyacakArapça kökenli bir kelime olan ve “alet, vasıta” anlamına gelen edatlar, yalnız başlarına manaları olmayan sadece isim ve isim soylu sözcük ve sözcük gruplarından sonra gelerek onları anlam bakımından desteklemek suretiyle bir gramer vazifesi gören görevli sözlerdir. Edatların cümle içindeki kurdukları anlam ilişkileri geçici olup eklendikleri sözcük ve sözcük grupları arasına başka bir unsur girmemektedir. Edatlar şekil bakımından kelime, işleyiş bakımından ad çekim (durum) ve bazı hâllerde yapım ekleri niteliğinde olup isim görevinde kullanılmadıkları sürece hâl ve iyelik eklerini almaz, çekime girmezler.Türk dilinde edat türeten hususî ekler bulunmadığı için edatlar çoğu zaman belirli isim çekim ekleri ve zarf-fiil eklerinin kalıplaşması yoluyla oluşmaktadır. Cümle içindeki kelimeler arasında semantik birliği sağlayan ve anlamı tamamlayan edatlar bir dile ifade gücü kazandıran en önemli yapılardır. Eski Türkçeden itibaren kesintisiz bir şekilde Türk dilinin her döneminde takip edebildiğimiz edat, bir dilin gelişmişlik seviyesinin belirleyici unsurları arasında yer almaktadır. Bir dilde isim ve fiil olmak üzere iki aslî unsur ve “edatlar” adı altında yardımcı unsurlar bulunmaktadır. Türkiye Türkçesine en yakın lehçe olan ve XV. yüzyılda Batı Türkçesinin doğu dairesinde karşımıza çıkan Azerbaycan Türkçesi de Eski Türkçenin dil özelliklerine sadık kalmış bir Oğuz grubu Türk lehçesi olarak bu yardımcı unsurlar bakımından zengin bir malzemeye sahiptir. Bu makalede, Şehriyar’ın ana dili ile yazdığı ve iki kısımdan müteşekkil, her biri 5 mısralık toplam 125 kıtalık Héyder Baba’ya Selâm adlı manzumesi sözcük türü olarak edatlar bağlamında incelenecektir. Her biri 11’li hece ölçüsü ile kaleme alınmış olan bu şiir Tebriz ağzının dil hususiyetlerini taşımaktadır. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirin burada verilen metni eserin Tebriz baskısından alınmıştır. Bir dilin zenginliği kelime sayısının fazlalığından ziyade ifade imkânlarının genişliği ile ölçülmektedir. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirde de Azerbaycan Türkçesinin ifade gücünü ortaya koyacak olan edatların “görevlerine (fonksiyonlarına)” ve “yapılarına” göre tasnifi yapılıp öne çıkan yapılar ayrıntılı olarak ele alınacak ve “ortak yazı dili” ile “edebî dil” çerçevesinde taşıdığı öneme dikkat çekilecektir. Anahtar Sözcükler: Edat, Azerbaycan Türkçesi, Héyder Baba’ya Selâm, Dilsel ifade gücü