An Investigation of the Role of Diatonic Functions in the Seyir Phenomenon of Turkish Makam Music: Case of ‘Hicaz Family’

Abstract

Bu makale, Türk müziği’ne özgü geniş bir eserler seçkisi içinden diyatonik fonksiyonlarla ilgili unsurları ayıklamaya dönük – ilkin birinci eşyazar tarafından önerilip daha sonra ikinci ve son eşyazarlar tarafından sistematize edilmiş – özgün bir matematiksel yaklaşım ileri sürmektedir. Günümüze kadar genellikle “perde”nin (sabit olmayan seslerin) mübadili olarak kullanılan perde histogramları, alışıldık biçimde, bir ezginin her uğranılan frekans üzerinde geçirdiği bağıl süreyi temsil eder. Burada “seyir” (tematik akış) mübadili olarak sunulan kontur histogramları ise, bir ezginin “yükseldiği” (örneğin Do-Re-Mi), “zirve yaptığı” (örneğin Re-Fa-Re), “alçaldığı” (örneğin Sol-Fa- Mi), yahut “vadide kaldığı” (örneğin La-Do-Mi) durumların bağıl süresini gösterir. Sözkonusu matematiksel özellikler kümelerini – Türk makam dizilerinin hem perde hem seyir öğelerini ayırdetmeye dönük – üçerli üçerli zincirlenmiş notaların bir müzik dizisi derecesi vektör analizi yoluyla kavrayabilmek mümkündür. Bu tür hesaplamalı mübadilleri kullandığımızda, adı geçen iki öğe (perde ve seyir) arasındaki dengeyi farklı bir bakışla inceleyebilmenin ve diğer perdelerin “üzerlerine doğru cezbolduğu” makam dizi derecelerinin öne çıkan ana hatlarını – yürürlükteki Arel- Ezgi-Uzdilek (AEU) kuramına kıyasla – saptamanın, yolu açılmaktadır. Önerilen metod, öncelikle, alışıldık bir bağlamda uygun yorumları göz önüne serebilmek adına, yaygın olarak “Daha dün annemizin kollarında yaşarken” diye bilinen popüler çocuk şarkısı ile somutlaştırılmıştır. Yaklaşımımız daha sonra, bu çalışma özelinde, oktavda 53-komma ayrıntısında notalandırılmış ve üçüncü eşyazarın SymbTr veriüssünden edinilmiş “Hicaz ailesi” makamlarındaki teksesli eserler demetine uygulanmıştır. Böylelikle, dizi derecelerinin asıl işlevleri ile standartlaşmış AEU kuramının defakto diyatonik fonksiyonları arasında karşılaştırma olanağı sağlanabilmekte, ayrıca, perde ve kontur histogramlarından çıkarsanabilecek yeni bilgileri aydınlatabilmenin önü açılmaktadır. Daha sonra, Hicaz, Hümayûn, Uzzal ve Zengûle makamlarındaki parçaların tüm “zirveleri”, “vadileri”, “çıkışları” ve “inişleri” üstüste geçirilerek, muhtelif makam sınıflarında ortak yanlar ile farklılıkları göstermeye dönük olarak, özet kontur histogramları oluşturulmuştur. Ayrıntıya girecek olursak, Hicaz ailesi makamlarındaki 4 sanat ve 4 halk müziği parçasının (toplamda 8 dosyanın) Kullback-Leibler sapmalarını, bunlara ilişkisi uzak dört makamdakilerle (toplamda 418 dosyayla) karşılaştırmamız sonucunda, ele alınan parçaların herhangi bir makam örneği ile örtüşme yakınlığı ortaya çıkmaktadır. Sözkonusu sapmalara bakıldığında, seçili 8 Hicaz-ailesi parçasının – Buselik, Nihavend, Uşşak veya Rast yerine – özellikle Hicaz türüne (yani Hicaz, Hümayûn, Uzzal, Zengûle makamlarına) çok yakın düştüğü açığa çıkmaktadır. Bu doğrultuda, her makamın genelleştirilmiş seyir davranışını nicel olarak belirtebilmek üzere, SymbTr veriüssünden sırasıyla Hicaz (158 dosya), Hümayûn (38 dosya), Uzzal (13 dosya) ve Zengûle (9 dosya) makamlarındaki bütün parçaların kümülatif kontur histogramları, sırasıyla Buselik (59 dosya), Uşşak (118 dosya), Nihavent (130 dosya) ve Rast (111 dosya) makamlarındaki kümülatif kontur histogramlarıyla karşıt kılınmıştır.Anahtar Kelimeler: Diyatonik Fonksiyon, Histogram, Melodik Kontur, Seyir, Makam